Hakisan Tanah: Tindakan Air Mengalir, Kesan Terhadap Alam Sekitar Dan Ekonomi
Pengenalan
Jika
kita perhatikan keadaan bentuk muka bumi di sekeliling kita, sungguh
indah dan menakjubkan. Keindahan ini pula berbeza-beza mengikut tempat,
keadaan iklim, cuaca setempat dan juga keadaan bentuk muka bumi pada
masa dan tempat yang berbeza. Pembentukan keadaan rupa bumi ini
bergantung pada agen yang selalu bertindak mengikut satu kitaran. Yakni,
angin, glasier dan air merupakan agen utama yang sentiasa mengubah
bentuk muka bumi ini.
Keadaan rupa
bumi di kawasan gersang misalnya, tindakan angin sangat berkesan, di
kawasan kutub dan kawasan tanah tinggi yang bersalji pula bentuk muka
bumi terukir hasil kegiatan pembekuan dan pencairan salji. Di negara
kita sendiri yang mempunyai keadaan iklim yang panas dan lembap
sepanjang tahun juga mempunyai kesan tersendiri terhadap keadaan bentuk
muka bumi. Apa yang penting di sini ialah agen pembentukan bentuk muka
bumi dan dalam konteks negara kita agen air merupakan agen yang paling
berkesan.
Dalam kitaran air ini,
semasa dalam proses kitaran semula air yang kembali pada kitarannya akan
mengukir permukaan bumi menjadi bentuk yang baru. Kitaran air bermula
dengan pembentukan wap air dari lautan, tasik, sungai dan permukaan bumi
dan naik ke udara membentuk awan akibat bahang matahari. Apabila awan
terbentuk, pemeluapan akan terjadi dan terjadilah hujan yang jatuh
semula ke bumi dan mengalir ke sungai, menyerap dalam bumi dan kembali
semula ke laut untuk kitaran yang seterusnya.
Semasa
hujan mula turun dan menimpa bumi, proses pengukiran permukaan bumi
sudah bermula terutama sekali kawasan yang terdedah yang tidak mempunyai
tumbuhan permukaan dan hasil yang ditinggalkan akan membentuk rupa bumi
yang baru yang mungkin berguna kepada manusia atau sebaliknya.
Definisi Hakisan
Hakisan
difahami sebagai pemusnahan muka bumi oleh agen yang sekaligus
mengangkut bahan yang telah termusnah. Yakni hakisan oleh agen air
didefinisikan sebagai erosi atau hakisan air (Ibrahim Komoo, 1987: 33).
Walau bagaimanapun, dalam proses hakisan ia melibatkan pemusnahan dan
pengangkutan sama ada oleh hakisan air hujan, aliran air sungai atau
aktiviti hakisan air bawah tanah. Menurut Cummings (1978), perkataan
Erosi (Erosion) berasal daripada bahasa latin eridore; sentiasa bertindak (to gnaw) melonggar dan mengeluarkan bahan-bahan permukaan tanah.
Lantaran
itu, hakisan boleh difahami sebagai proses pemusnahan dan pembentukan
bentuk muka bumi di kawasan lain yang disebabkan oleh tindakan air
mengalir yang bermula dari air hujan yang menimpa permukaan bumi
sehinggalah terjadi pembentukan air mengalir di atas permukaan bumi
termasuk aliran sungai.
Proses Hakisan Tanah Oleh Air Mengalir
Menurut
Cummings (1998) tarikan graviti membantu dalam sistem hakisan melalui
daya tarikan ke atas air hujan atau air mengalir melonggarkan butiran
tanah dan membawa ke tempat lain. Hujan umpamanya, pada kebiasaan
mempunyai 2 diameter hingga 5 milimeter apabila jatuh ke permukaan bumi
yang terdedah akan menyebabkan permukaan bumi akan mengalami hakisan
melalui kesan air hujan yang menimpa tadi.
Dalam rajah 1 di atas menunjukkan air
hujan yang jatuh menimpa permukaan bumi dalam kelajuan yang tinggi.
Semakin besar butiran air hujan, semakin laju ia jatuh. Semakin besar
luas permukaan yang ditimpa. Sebagai contoh, jika hujan rebut boleh
menghasilkan butiran hujan bersaiz 5 milimeter menimpa 50 milimeter
permukaan bumi maka setiap meter persegi permukaan bumi akan ditimpa
sebanyak 10,000.5g setiap butiran hujan pada kelajuan 30 km perjam.
Apabila air hujan menimpa tanah yang terdedah, tenaga tadi akan
dipindahkan terus pada tanah. Tenaga ini akan memecahkan butiran tanah
yang longgar dan tercerai sehingga 150 milimeter dari titik hentaman.
Proses
hakisan tadi tidak akan berhenti begitu sahaja. Sekiranya hujan yang
turun di sesuatu kawasan dalam jangka masa yang lama dan kebetulan
kawasan berkenaan merupakan kawasan yang tidak mempunyai tumbuhan maka
kejadian banjir kilat atau air larian permukaan akan terjadi. Kejadian
seumpama ini berlaku apabila permukaan bumi tidak mempunyai kemampuan
untuk menyerap air yakni permukaan bumi telah menjadi tepu meenyebabkan
air bertakung di atas permukaan yang akan menyebabkan permulaan aliran
air permukaan atau banjir kilat.
Kejadian
banjir kilat juga disebabkan oleh kesan timpaan air hujan yang
menanggalkan butiran tanah yang longgar dan menutup rekahan-rekahan
permukaan bumi. Sekiranya permukaan bumi adalah datar maka air akan
mengalir perlahan dan melonggarkan butiran tanah atau melontarkannya ke
atas akibat daripada timpaan tadi. Walau bagaimanapun, sekiranya keadaan
bentuk muka bumi di kawasan berkenaan adalah curam, tarikan graviti
akan menyebabkan air mengalir dengan laju menuruni bukit. Air tadi akan
mengalir melalui alur kecil dan permukaan tanah yang rendah yang
akhirnya membentuk alur yang lebih besar di permukaan bumi. Kelajuan
air
yang tinggi akan meningkatkan daya potensi air mengalir tadi menghakis
permukaan bumi melalui proses cakaran dan ragutan permukaan. Semakin
banyak alur maka semakin tinggilah kelajuan air mengalir dan semakin
curam tebing bukit maka semakin laju air mengalir.
Dalam
proses aliran air permukaan tadi bermula dari titisan air hujan yang
menimpa permukaan bumi sehinggalah air mengalir ke sungai proses hakisan
melalui ragutan akan berlaku. Air yang mengalir melalui permukaan bumi
mempunyai potensi menghakis bahan-bahan yang terdapat pada permukaan.
Semakin laju air maka potensi menghakis adalah lebih tinggi. Walau
bagaimanapun, potensi aktiviti hakisan adalah berbeza mengikut jenis
permukaan tanah. Tanah liat lebih mudah terhakis oleh pergerakan air
sekitar 800 milimeter persaat atau lebih manakala pasir halus akan
terhakis bermula dari milimeter persaat. Walau bagaimanapun, peningkatan
kelajuan akan meningkatkan potensi hakisan sebanyak 16 kali. Sehubungan
dengan itu, aliran air akan mengangkut butiran tanah yang longgar dan
semakin halus butiran lebih mudah diangkut dan proses pengangkutan ini
akan meningkat dengan 32 kali.
Dalam
proses hakisan akan berlaku proses pengangkutan hasil daripada hakisan
yang telah dinyatakan di atas tetapi dalam masa yang sama proses
pengangkutan akan berlaku dengan membawa butiran tanah yang longgar dari
kawasan yang asal ke kawasan lain yang lebih rendah. Gambaran berkenaan
ditunjukkan dalam Rajah 2 di bawah.
Dalam
rajah ini, hakisan terjadi di kawasan permukaan bumi yang terdedah
kepada air hujan dan dan sebahagian daripada butiran tanah akan
terhakis. Butiran ini pula akan dipindahkan ke kawasan lain oleh
tindakan air mengalir melalui proses pengangkutan. Dalam rajah di atas,
pembahagian tindakan ragutan dan pengangkutan adalah dalam zon yang sama
manakala kawasan permukaan bumi yang datar dan lebih rendah lebih
kepada ruang zon pemendapan. Hakisan yang dibincangkan di atas akan
menghasilkan pelbagai rupa bumi di permukaan yang terdedah kepada air
hujan dan air mengalir.
Jenis-jenis Hakisan Tanah
Proses
hakisan mempunyai kesan akibatnya. Proses hakisan pada kebiasaannya
akan menyebabkan kehilangan bahan fizikal, mengurangkan kedalaman akar
tumbuhan, mengurangkan tanah subur untuk kegunaan tumbuhan dan
pengurangan nutrien serta bahan argonik. Selain daripada itu, ia juga
menyebabkan pengurangan populasi tumbuhan sekaligus mengurangkan kitaran
argonik. Kesan buruk yang tidak menyenangkan hasil hakisan tadi
dialihkan ke kawasan tanah rendah yang akan menyebabkan dasar sungai
menjadi cetek dan kadang kala juga merosakkan harta benda seperti jalan
raya, pelabuhan dan juga empangan (Cummings,1998) Dalam pada itu, proses
hakisan ini terdiri daripada beberapa jenis seperti yang berikut: –
1] Hakisan hujan.
Hentaman
air hujan biasanya sangat berkesan di kawasan tanah lapang yang mana
pokok atau tumbuhan asal telah ditebang dan permukaan bumi terdedah pada
sinaran matahari dan juga air hujan. Walau bagaimanapun, kesan hakisan
air hujan ini tidak jelas di kawasan yang tertutup oleh rimbunan
tumbuhan. Apa yang nyata, pada masa ini sebahagian daripada permukaan
bumi telah diusahakan untuk tujuan tertentu sama ada pertanian,
perlombongan, penempatan dan sebagainya menyebabkan permukaan bumi
terdedah pada hakisan air hujan dan dalam tempoh jangka panjang
menyebabkan sesuatu kawasan akan menjadi gondol. Menurut kajian yang
dibuat menunjukkan hujan lebat boleh menyebabkan hakisan, hujan tadi
memindahkan tanah sehingga mencapai 100 tan untuk setiap ekar (Ibrahim
Komoo,1987: 36)
Bahan
yang berbutir halus yang berada di permukaan bumi biasanya dengan mudah
sahaja dipindahkan oleh air hujan ke kawasan yang lebih rendah melalui
proses hanyutan. Pada kebiasaannya, air hujan yang jatuh akan membentuk
satu lapisan nipis air berlumpur dan dapat menghakis dengan sama rata
seluruh permukaan cerun yang kebiasaannya dikenali sebagai hanyutan
cerun. Semasa air hujan tadi mengalir ke kawasan yang lebih rendah ia
akan mengalir melalui alur tertentu yang seterusnya akan menghakis alur
berkenaan melalui proses hakisan alur dan menghasilkan fenomena baru
hasil daripada fenomena hakisan air mengalir di mana bongkah yang kuat
bertindak seakan-akan sebuah payung sementara.
2] Hakisan Sungai
Aliran
sungai yang mengalir sebenarnya bermula dari air hujan yang turun di
kawasan tanah tinggi yang kemudiannya ke dalam alur-alur kecil. Air tadi
akan terus mengalir sambil menghakis serta mengangkut bahan yang telah
dihakis kemudian masuk ke dalam alur yang lebih besar seterusnya
membentuk aliran sungai.
Umumnya,
sungai mempunyai 2 fungsi iaitu pertama sebagai sistem pengairan dan
kedua bertanggungjawab terhadap semua aktiviti permukaan bumi sama ada
dengan cara melarut atau menghakis di kawasan sungai yang mengalir.
Proses hakisan sungai ini banyak bergantung pada kuantiti air, halaju
dan bahan yang diangkutnya. Dalam hal negara kita dan negara – negara
tropika yang lain kita dapati kuantiti air sungai akan bertambah dengan
bertambah panjang sebatang sungai yang berkenaan. Ini bermakna
pertambahan kuantiti air sungai akan menambahkan kuasa hakisan air.
Dalam masa yang sama air mengalir akan mengangkut bersama bahan yang
terhakis sama ada dalam bentuk larutan atau puing yang dihanyutkan atau
diseret di dasar sungai.
Bahan yang
diangkut tadi dikenali sebagai muatan yang mempunyai fungsi yang sangat
besar sebagai agen hakisan dasar sungai melalui lagaan, lelasan yang
mana puing tadi bertindak sebagai bahan pemotong terhadap halangan yang
terdapat dalam sungai berkenaan. Dalam proses hakisan sungai tadi,
hakisan sungai ini boleh dibahagikan kepada 6 jenis hakisan iaitu
pelarutan, pelonggaran, tindakan hidraulik, kikisan, hentaman dan
lelasan.
Bahan bumi yang telah
mengalami hakisan tadi dipindahkan ke hilir sungai oleh aliran sungai
yang berlaku dengan berbagai-bagai cara. Bahan yang boleh larut akan
dipindah dalam bentuk larutan. Bahan yang berbutir halus akan
dipindahkan secara ampaian. Manakala batu-batu kecil dipindahkan melalui
proses golekan dan seretan dan kemampuan memindahkan bahan ini
bergantung pada kuantiti air yang terdapat dalam sungai. Semakin banyak
kuantiti air maka semakin tinggi keupayaan aliran sungai tadi membawa
dan memindahkan bahan – bahan yang dihakis.
Semasa
aliran sungai tadi membawa bahan-bahan yang terhakis ia juga akan
memendapkan sebahagian daripada muatan yang di bawah di sepanjang dasar
sungai mengikut keadaan atau apabila tenaga mula berkurangan. Bahan yang
berat seperti batu kelikir, pasir dan kelodak dan akhirnya lumpur.
Walau bagaimanapun, proses pemendapan di peringkat muda dan dewasa
adalah bersifat sementara kerana apabila tenaga dan kuantiti air
bertambah bahan mendapan ini akan dipindahkan ke kawasan hilir sungai.
Pemendapan semakin pesat apabila kecerunan sungai semakin kurang dan
sungai mula berliku-liku. Di samping tenaga sungai yang berkurangan, air
masin dari lautan juga berupaya mengentalkan butiran lempung atau
lumpur dan menjadikannya butiran yang lebih besar. Butiran yang besar
akan lebih mudah termendap dan segera membantu pembentukan delta
(Ibrahim Komoo,1987:43).
3] Hakisan Air Bawah Tanah
Dalam
proses hakisan tanah, hakisan bukan sekadar berlaku di atas permukaan
bumi tetapi juga berlaku di dalam bumi khususnya disebabkan oleh
aktiviti aliran air bawah tanah terutama sekali di kawasan batu kapur.
Walau bagaimanapun, proses ini sangat lambat berbanding dengan hakisan
permukaan kerana penyerapan air ke dalam bumi bergantung pada sifat
ketelapan dan keporosan batu-batan termasuk rekahan batuan. Air bawah
tanah bergerak keluar di anak sungai atau kawasan kaki bukit sebagai
mata air dan sebahagian pula bergerak di sepanjang akuifer yang bergerak
melalui lohong dan sungai bawah tanah. Menurut Ibrahim Komoo lagi
hakisan bawah tanah ini lebih aktif pada kawasan batuan yang mudah
terlarut khususnya di kawasan batu kapur. Pergerakan air bawah tanah di
antara rekahan mampu melarutkan dinding rekahan dan mengangkut hasilnya
ke tempat lain dan lama kelamaan semakin besar akhirnya membentuk gua
dan sungai bawah tanah.
Masalah Dan Kesan Hakisan Tanah Oleh Tindakan Air Terhadap Alam Sekitar Dan Ekonomi
Tidak
dapat dinafikan bahawa hakisan tindakan air mengalir membawa kesan
terhadap alam sekitar dan ekonomi negara. Dalam bidang pertanian,
mengikut satu kajian yang dibuat di Amerika Syarikat pada tahun 1970an
dianggarkan 4 juta tan tanah hilang akibat daripada proses hakisan,
pengangkutan dan pemendapan setiap tahun. Di negara kita, kesan
seumpamanya memang tidak dapat dielakkan yang telah menyebabkan banyak
masalah dan kesan terhadap alam sekitar. Kesan hakisan dapat
disenaraikan seperti berikut:-
1] Kekurangan Tanah Subur
Dalam
bidang pertanian, hakisan merugikan petani kerana ia menghakis lapisan
atas tanah yang subur untuk tujuan pertanian yang mana lapisan bawah
tanah subur tadi adalah kurang subur untuk ditanam. Kesan yang dapat
dilihat sekiranya tanah subur terhakis ialah tanaman kurang subur dan
kurang menghasilkan buah dan kesan ini mungkin memberikan impak terhadap
pengeluaran bekalan makanan negara dan dunia amnya. Contoh paling
sesuai ialah kawasan sawah padi yang terhakis akibat daripada aliran air
yang membawa keluar lapisan tanah yang subur ke dalam terusan atau
ruang permukaan yang tidak diusahakan. Ini akan merugikan petani kerana
kesuburan tanah yang telah berkurangan di atas sawah seperti yang
ditunjukkan di dalam Gambar 1.
2] Kejadian Banjir Kilat Yang Merugikan
Hakisan
juga sering menyebabkan kejadian banjir kilat di kawasan tanah rendah
terutama sekali kawasan yang terdedah pada hakisan. Banjir kilat bukan
sekadar terjadi di kawasan tanah lapang di kawasan pedalaman tetapi juga
terjadi di Bandar-bandar besar yang berhampiran dengan sungai. Kejadian
banjir sering berlaku akibat daripada dasar sungai yang cetek
menyebabkan air melimpah keluar.
Kejadian
dasar sungai menjadi cetek adalah disebabkan oleh aktiviti hakisan
sungai di kawasan hulu atau kawasan pedalaman yang mana terdapat
permukaan bumi yang terdedah pada air hujan. Kawasan ini biasanya
kawasan yang diterokai oleh aktiviti pembalakan dan aktiviti pertanian
pindah.
Banjir kilat bukan sekadar
merugikan kerajaan kerana penyelenggaraan empangan yang semakin cetek
tetapi juga dasar sungai yang cetek atau pembinaan benteng tetapi juga
merugikan para petani kerana kehilangan lapisan permukaan tanah yang
subur untuk tujuan pertanian. Dalam pada itu, kejadian hakisan di
kawasan kaki bukit juga merugikan negara kerana kesannya seperti tanah
runtuh selalu merosakkan jalan raya yang bukan sekadar memerlukan kos
penyelenggaraan tetapi juga menghentikan aktiviti ekonomi kerana jalan
perhubungan yang terganggu. Sebagai contoh, kejadian tanah runtuh di
sepanjang jalan ke Genting Highlands dan Cameroon Highlands yang
merugikan petani dan pengusaha hotel kerana aktiviti ekonomi terjejas
apabila berlaku kejadian tanah runtuh. Jika dilihat dari sudut alam
sekitar pula, kejadian hakisan memang banyak matangkan masalah seperti
berikut:-
3] Tanah Runtuh Yang Membahayakan
Kawasan
kaki bukit biasanya sering terjadi kejadian tanah runtuh sehingga
melibatkan banyak kesan buruk terhadap alam sekitar. Ini dapat dilihat
jika berlaku kejadian tanah runtuh kawasan tadahan hujan ia akan
menyebabkan pengangkutan bahan hakisan ke kawasan empangan dan kawasan
tadahan akan terjejas akibat daripada aktiviti hakisan. Dalam kes
tertentu, tanah runtuh bukan sekadar mencemarkan sungai tetapi juga akan
menyebabkan kehilangan nyawa dan juga kepupusan hutan.
Dalam
Gambar 2 di atas, kejadian tanah runtuh seperti ini sangat merugikan
kerana kerosakan permukaan fizikal yang mungkin boleh dieksploitasi
untuk tujuan pelancongan. Walau bagaimanapun, tidak semua kesan hakisan
ini tidak memberi faedah kepada ekonomi negara kerana dalam hal tertentu
khususnya di kawasan bukit batu kapur kesan hakisan di kawasan
berkenaan boleh dieksploitasi untuk tujuan pelancongan. Ini disebabkan
proses hakisan di kawasan ini meninggalkan formasi istimewa seperti gua,
stalaktit dan stalagmit seperti Gua Gomantong di Sabah dan Gua Mulu di
Sarawak.
4] Pengurangan Lapisan Tanah Subur
Proses
hakisan bukan sekadar merosakkan permukaan bumi yang terdedah tetapi
sekaligus mengangkut lapisan tanah yang kaya dengan nutrien dan humus
yang sangat berguna kepada aktiviti pertanian. Pada kebiasaannya, tanah
subur ini akan dipindahkan ke kawasan yang lebih rendah dan ditimbunkan
sebagai delta tetapi dalam hal tertentu tanah subur ini akan terus ke
laut dan hilang yang secara langsung tidak memberikan faedah kepada
aktiviti pertanian.
5] Dasar Sungai Dan Empangan Menjadi Cetek
Hakisan
akibat daripada aliran air yang mengangkut bersama bahan peroi yang
dihakis di kawasan tanah tinggi akan dibawa bersama dan dimendapkan di
sepanjang sungai. Sekiranya aktiviti hakisan yang pesat di bahagian hulu
sungai berkenaan lama kelamaan dasar sungai dan empangan akan menjadi
cetek yang boleh menyebabkan banjir. Jadi hal ini sangat merugikan
kerana dasar sungai dan empangan perlu diperdalamkan untuk mengelakkan
sungai menjadi kering pada musim panas dan banjir pada musim tengkujuh.
Kesimpulan
Agen-agen
hakisan seperti air, angin dan glasier sangat efektif mengukir dan
mengubah lanskap sesuatu kawasan. Dalam pada itu, air sangat berkesan
dalam pembentukan bentuk muka bumi di kawasan tropika yang bukan sekadar
memberikan kebaikan dan juga keburukan kepada alam sekitar dan ekonomi
tetapi proses ini harus berterusan untuk mengimbangi keadaan alam
sekitar yang “parah” hasil kegiatan manusia yang sentiasa berusaha
meningkatkan produktiviti dan juga keuntungan ekonomi. Proses hakisan
ini penting kerana walaupun ia menyebabkan masalah tetapi proses ini
perlu untuk menggantikan tanah yang kehilangan nutrien khususnya di
kawasan tanah rendah seperti dataran yang menjadi tumpuan utama aktiviti
pertanian. Kesedaran terhadap tindakan air mengalir juga telah
memberikan rumusan baru terhadap kesedaran dalam pengawalan hakisan
tindakan air mengalir. Di negara kita, apa yang kita lihat di kawasan
tanah tinggi, kaki bukit, tebing tinggi di sepanjang jalan raya dan
lebuh raya telah diteres dan juga ditanam dengan rumput semata-mata
mengurangkan kadar hakisan. Pembinaan empangan telah berjaya menahan
arus sungai daripada menghakis tebing sungai, kawalan kerajaan terhadap
aktiviti pembalakan dan kempen bumi hijau telah berjaya mengurangkan
kadar hakisan.
